امسال در بخش کلاسیک جشنواره فیلم ونیز (2019)، نسخه‌‌ی ترمیم شده‌ی مستند تپه‌های مارلیک (1342) ساخته‌ی ابراهیم گلستان و خانه سیاه است فروغ فرخزاد به نمایش در آمد. هر دو فیلم محصول استودیو گلستان و از مهم‌ترین آثار مستند تاریخ سینمای ایران‌اند. تپه‌های مارلیک پنجاه‌و‌پنج سال قبل نیز برای اولین‌بار در جشنواره فیلم ونیز 1964 به نمایش درآمد و برنده جایزه شیر سن مارکو شد. این مستند شاعرانه درباره‌ی کشفیات باستان‌شناسی در منطقه مارلیک ایران است، اما در واقع، فیلمی درباره تداوم زندگی، هنر، و آرزو برای فردائی بهتر است. سال 1342 کاوش‌ها و حفاری‌های انجام گرفته در تپه‌های مارلیک یا چراغعلی‌تپه واقع در دره‌ی گوهررود، حوالی شهر رودبار ِگیلان، منجر به کشفیات باستان‌شناسی مهمی شد. آثار کشف شده حاکی از تمدنی تاریخی متعلق به سه‌هزارسال پیش بود. فیلم با نمایی از جریان آب در رود خروشان سفید رود آغاز می‌شود و دست کاوشگری را می‌بینیم که تکه‌های ظرف شکسته‌ای از عهد عتیق را به هم می‌چسباند، ظرفی که نشانه‌ای از تمدنی باستانی و ویران شده است. اما گلستان در کنار همین رود و همین تمدن ویران شده، مردمانی را نشان می‌دهد که سرگرم کشت‌و‌کار و زندگی‌اند. تمدن‌ها از بین می‌روند اما زندگی‌های انسانی ادامه دارند: «امسال/ پارسال/ هزاران هزار سال/ با باد بوی کهنگی کاج می رسد...»
در کتاب نوشتن با دوربین گفته است: «ما فکر کرده‌ایم زندگی را با اندیشه و ابزار سینما دمساز کنیم، سرگرمی و شوق کار را یک‌جا کرده‌ایم و شاید برای همین است که از جذام، خانه سیاه است درآمد و از تیله شکسته‌ها، مارلیک و این آخر داستان نیست. در حد خودمان به هر کسی که به سینما علاقه نشان داده اگر خدمتی توانسته‌ایم کرده‌ایم.»
مستندسازی در ایران به مفهوم واقعی کلمه با کارهای ابراهیم گلستان در دهه‌سی آغاز شد. در واقع گلستان را باید پدر سینمای مستند ایران به حساب آورد. پیش از گلستان، سینمای مستند جز مجموعه‌ای از تصاویر متعلق به دربار مظفرالدین شاه که توسط میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی ثبت شده و یا تصاویر خبری (نیوزریل) از وقایع دوران سلطنت رضا شاه و پسرش محمدرضا شاه و حضور متفقین در دهه‌ی 1320 شمسی در تهران نیست. با گلستان است که جریان سینمای مستند با تعریفی که اریک بارنو و جان گریرسن از فیلم مستند ارائه کرده‌اند در ایران آغاز شد.
گلستان با تاسیس «استودیو فیلم گلستان» و ساختن فیلم‌های حیثیت‌آوری چون یک آتش، موج و مرجان و خارا، گنجینه‌های گوهر، خرمن و بذر و تپه‌های مارلیک و تهیه خانه سیاه است، نخستین جوایز بین‌المللی در زمینه سینمای مستند را از جشنواره‌های ونیز، پزارو و اوبرهازون به دست آورد. هرچند نباید تلاش‌های سینماگرانی چون ابوالقاسم رضایی، فریدون رهنما، ناصر تقوایی، منوچهر طیاب، محمد فاروقی، کامران شیردل، محمدرضا اصلانی و پرویز کیمیاوی در دهه چهل و پنجاه را در تحول فنی و زیبایی‌شناسی سینمای مستند ایران نادیده گرفت.
بنابراین اگر بخواهیم مستندهای گلستان را از نظر سیاسی ارزیابی کنیم، خواهیم دید که آن‌ها نقد مناسبات سرمایه‌داری و دخالت نیروهای خارجی در ایران نیست یا در آن‌ها از ملی شدن صنعت نفت یا استثمار کارگران نفتی سخنی نمی‌رود بلکه تمرکز روی پروژه‌های مدرن‌سازی و توسعه صنعت نفت است. این فیلم‌ها اگرچه نقد مناسبات استعماری نیست و همسو با پروژه‌های توسعه و مدرنیزه کردن جامعه توسط حکومت شاه است اما به شدت منتقد تاثیرات مخرب توسعه صنعتی بر محیط انسانی و جوامع سنتی است. گلستان در این فیلم‌ها، تنها لوله‌ها، دکل‌ها و تاسیسات نفتی را نشان نمی‌دهد بلکه دوربین او آدم‌ها و کارگرانی را که عرق می‌ریزند و زحمت می‌کشند تا این لوله‌ها نصب شده و کار به انجام برسد را نیز در قاب می‌گیرد. هم در تصاویر و هم در کلام گلستان که به صورت نریشن بر روی فیلم شنیده می‌شود، یک حس غمخوارانه و دردمندانه نسبت به رنج کارگران و عرقی که پای لوله‌های نفت می‌ریزند وجود دارد و این همان تفاوت اساسی بین فیلم‌های مستند گلستان و فیلم‌های مستند استیلیزه‌ای است که مثلا برت هانسترا یا استوارت لگ یا آرتور التون برای شرکت نفتی شل می‌ساختند که در آن‌ها دوربین روی سه پایه بود و نورپردازی و قاب‌بندی خیره‌کننده‌ای داشت اما از کار و رنج انسان در آن‌ها خبری نبود: «مردمی رفتند و مردمی برآمدند و آفتاب فرو رفت و دیاری که روزگاری پر از مخلوق بود منفرد نشست. نخلش افتاد، کاریزش ریخت، کشتزارش سوخت، مسجدش متروک و منبرش خالی و رواقش گسست و بوی نان پرید و از تنور داغ جز لک دود بر دیوار نماند...»
گلستان که خود راوی فیلم است از طریق تصویرهای مربوط به حفاری و کاوشگری و اشیا تاریخی و باستانی، به گذشته‌های دور نقب می‌زند و پیوستگی تاریخی و هویت فرهنگی ما به عنوان یک ملت را یادآور می‌شود، ضمن آن که نقد وضعیت کنونی را نیز از یاد نمی‌برد و روند توسعه و مدرنیته‌ی ایرانی را به چالش می‌کشد. فیلم با این گفته شاعرانه و زیبا به پایان می رسد: «باشد که روزی ریشه‌های کهن گل باز بدمد/ باشد که خدای بذر به دره صلا دهد/ باشد که چشم ببیند/ و دید زندگی تازه‌ای شود.»
در واقع تپه‌های مارلیک، به گونه‌ای مسئله آفرینش و زنده بودن و آن‌چه از انسان باقی می‌ماند را مطرح می‌کند. فیلم درباره اندیشه‌ای است که در طی تاریخ، با همه فراز و نشیب‌ها زنده می‌ماند. شیوه تدوین پرتحرک گلستان، ساختار گرافیکی تصاویر و نحوه به حرکت درآوردن اشیایی چون تیر و نیزه در زمانهای که هنوز تکنیک‌های انیمیشن در ایران به اندازه امروز پیش‌رفته نبود، همچنان تازه و بسیار نوآورانه و اعجاب‌انگیز است.
* نقل قول ها از کتاب «نوشتن با دوربین» است.
کانال تلگرام ماهنامه سینمایی فیلم:
https://telegram.me/filmmagazine
