مغزهای کوچک زنگ‌زده
رضا حسینی
باور کنید یا نه، ما پیش‌گو نیستیم و آن‌چه را که به نظر خیلی‌های دیگر هم بدیهی و عیان است به زبان می‌آوریم. در گزارش دیروز در واکنش به این‌که محمدرضا فرجی (مدیر امور سینماهای جشنواره) رسیدن شش فیلم به سانس فوق‌العاده در روز اول را یک رکورد جدید تلقی کرده بود، گفتیم که با این تعداد فیلم و سازوکار معیوب نمایش بیش از حد فیلم‌ها (که امسال در استان‌ها و شهرهای دیگر هم وسعت پیدا کرده)، اصلاً بعید نیست که در روزهای آتی شاهد شکستن دوباره رکوردهای تازه باشیم. خب، این اتفاق خیلی زود افتاد و در روز سوم از نمایش فیلم‌ها در سینماهای مردمی، کار هفت فیلم به سانس فوق‌العاده کشید؛ و البته این طور نیست که فقط یک فیلم به جمع «سانس‌فوق‌العاده‌ای»ها اضافه شده باشد. بعد از مصادره (مهران احمدی)، بمب؛ یک عاشقانه (پیمان معادی)، جاده قدیم (منیژه حکمت)، لاتاری (محمدحسین مهدویان)، چهارراه استانبول (مصطفی کیایی) و به وقت شام (ابراهیم حاتمی‌کیا)، فیلم‌های مغزهای کوچک زنگ‌زده (هومن سیدی) و شعله‌ور (حمید نعمت‌الله) هم کارشان به سانس فوق‌العاده رسید تا 8 فیلم از 22 فیلم اصلی جشنواره ملی فجر از «استقبال گرم» تماشاگران برخوردار شده باشند. راستش را بخواهید جشنواره‌ی امسال از منظر نمایش فیلم‌ها، بیش‌تر به یک اکران محدود شباهت دارد تا هر چیز دیگری. بگذریم.
اما بالأخره افتتاح دیرهنگام سی‌وششمین جشنواره ملی فجر رقم خورد و اثر دیدنی‌ای چون شعله‌ور و فیلم درخور بحث بمب؛ یک عاشقانه روی پرده‌ی «سالن‌های» اهالی رسانه رفتند و در مجموع با نمایش چهار فیلم کوتاه در سانس آخر، روز قابل‌قبولی برای سینمادوستان رقم خورد.
بمب؛ یک عاشقانه دومین فیلم روز دوم جشنواره در سالن اهالی رسانه بود که عموم تماشاگرانش را راضی کرد؛ موضوعی که بی‌تردید به خاطر مواجهه با انبوهی از عناصر و رفتارهای نوستالژیک دهه‌های گذشته برای مخاطبانی است که دست‌کم سه‌چهار دهه از زندگی‌شان می‌گذرد. معادی در این خصوص در ابتدای نشست گفت: «به خاطر دارم که ما را در مدرسه به صف می‌کردند و هر روز، صبحِ ما با مرگ بر آمریکا شروع می‌شد. این میزان از خشونت واقعاً عجیب بود... پنج فیلمی که در خارج ایران کار کردم، به من کمک کرد تا نظم و دیسیپلین به دست بیاورم و بتوانم یک بیگ پروداکشن را اداره کنم.» (البته در ادامه، لیلا 
معادی درباره انتخاب یکی از اساتید برجسته فیلم‌برداری سینمای ایران یعنی محمود کلاری برای بازی در یکی از نقش‌های مکمل هم گفت: «نمی‌دانستم چه‌گونه به ایشان بگویم تا این پیشنهاد را بپذیرند اما وقتی گفتم، بلافاصله قبول کردند و گفتند برای تو بازی می‌کنم.» او در واکنش به کندی فیلم و سکوت شخصیت‌هایش هم چنین توضیح داد: «من در سینما به دنبال شاعرانگی هستم که این کندی را می‌طلبد. در ضمن فکر می‌کنم فیلم خوب 100 الی 120 دقیقه است اما در سینمای ما، فیلم 100دقیقه‌ای خسته‌کننده می‌شود.» این حرف‌ها از معادی دور از انتظار به نظر می‌رسد چون او همکاری نزدیکی با اصغر فرهادی داشته است که به همه ثابت کرده هر زمانی می‌تواند به اندازه کافی کوتاه به نظر برسد و به‌سرعت سپری شود؛ و تنها لازمه‌اش پرداخت و اجرای نفسگیری است که می‌تواند بی‌نیاز از موسیقی احساسی و شاعرانه هم باشد؛ و البته کندی، لزوم شاعرانگی نیست. معادی درباره همکاری با النی کاریندرو آهنگ‌ساز مطرح یونانی و همکار سابق تئو آنگلوپولوس هم گفت: «من همیشه کارهای کاریندرو را خیلی دوست داشتم. حتی وقتی در مورد نقش با خانم حاتمی صحبت می‌کردم، موسیقی‌های ایشان را می‌فرستادم تا حال‌وهوای فیلم را توضیح دهم. این افتخار همکاری به دلیل حضورم به عنوان داور در یک جشنواره یونانی به دست آمد... او بعد از مرگ آنگلوپولوس خیلی سخت‌گیر بود و کار نمی‌کرد؛ اما به طرز عجیبی فیلم را دوست داشت و امروز روابط عجیبی با هم داریم... انگار خاله‌ی من است و زنگ می‌زند و حال بچه‌هایم را می‌پرسد...»
چهار فیلم کوتاهی که در سانس آخر به نمایش درآمدند، روی‌هم‌رفته قابل قبول بودند و همین که چنین اتفاقی پس از سال‌ها روی داد و آثار کوتاه (هرچند خیلی کم و کوتاه) به جشنواره برگشتند، باید به فال نیک گرفته شود! جالب این بود که هر چهار فیلم به‌نوعی مفهوم اسارت را در خود داشتند و شخصیت‌های‌شان را در تنگناها و موقعیت‌های اضطراب‌آوری قرار داده بودند.
در ستایش ترافیک بزرگراه نیایش!
شاهین شجری‌کهن
انتخاب پردیس ملت به عنوان سینمای اهل رسانه، یک شاهکار مدیریتی است و با هیچ توضیح و توجیهی نمی‌توان چنین انتخابی را پذیرفت. حتی عذرخواهی اخیر ابراهیم داروغه‌زاده بابت کمبود ظرفیت پارکینگ هم چیزی را عوض نمی‌کند. سینمایی که پارکینگ آن فقط به اندازه‌ی پنجاه‌شصت ماشین ظرفیت دارد که این ظرفیت محدود هم به از ما بهتران و دارندگان کارت‌های قرمز می‌رسد.
بزرگراه نیایش به دلیل عملیات عمرانی باریک شده و هیچ گذرگاهی برای عبور پیادگان ندارد. روزها به دلیل ترافیک سنگین، خبرنگارها می‌توانند از روی گاردهای وسط اتوبان بپرند و از لابه‌لای ماشین‌ها به آن دست اتوبان و «محل پارکینگ آدم‌های معمولی» برسند؛ خرجش کمی آمادگی جسمانی و مقادیری حمد و قل‌هوالله است و توکل به پروردگار عالم که این بندگان بخت‌برگشته‌اش را از وسط ترافیک نیایش سالم عبور دهد. ولی شب‌ها که نمایش آخرین فیلم تمام می‌شود نیایش باز است و ماشین‌ها با سرعتی سرسام‌آور در حال عبورند. اگر خبرنگاری در طول این ده روز آسیب ببیند یا خدای نکرده فوت شود، سیاست‌گذاران جشنواره‌ی فجر و مدیران وزارت ارشاد و سازمان سینمایی چه جوابی خواهند داشت؟ عذرخواهی آقای داروغه‌زاده هر چه‌قدر هم که متین و خوب و معقول باشد و با هر نیت پاکی که بیان شده باشد، مرده را که زنده نمی‌کند! آقایانی که نسنجیده و فکرنکرده صرفاً بر اساس نفع و تمایل خودشان و اهداف سازمان متبوع‌شان کاخ جشنواره را از برج میلاد به پردیس ملت بردند و زیر بار هیچ نصیحت و نقد کارشناسی و ایرادی هم نرفتند، حالا باید دست به دعا شوند که نیایش شبانه‌روز قفل باشد و ترافیک لحظه‌ای کم نشود، بلکه رنج طی مسیری طولانی در این یخ‌بندان، تنها هزینه‌ای باشد که خبرنگاران و منتقدان بابت سوءمدیریت آن‌ها می‌پردازند.
جاده قدیم (منیژه حکمت)
آتشفشان‌های خاموش اجتماع
ارسیا تقوا
اما فیلم مهم‌ترین چیزی که نشان می‌دهد همان تجاوز به مینو (مهتاب کرامتی) است؛ و بعد او را رها می‌کند و به واکنش‌های حاشیه‌ای و خسته‌کننده‌ی پدربزرگ متعصب، فامیل بدپیله، شوهر و... می‌پردازد. آدم‌ها و واکنش‌هایی که نه قدرتی در عمق بخشیدن به روایت دارند و نه فیلم را جلو می‌برند. مراجعه مینو به روان‌درمانگر هم آن قدر از منطق نگاه مؤلف دور است که انگار به ضرب‌وزور به فیلم الحاق شده است.
زمانی در ادبیات و سینمای ایران موجوداتی وحشتناک به نام «زن‌بابا» وجود داشتند که امروزه دیگر به آن کراهت نیستند و انگار برای سازندگان آثار «از جنس ما بودن‌شان» پذیرفته شده و جاافتاده است. امیدوارم روزی برسد که این نگاه ترس‌آلود به مشکلات روانی نیز همین گونه شود و روزی شاهد باشیم که مثل جاهای دیگر دنیا که عده‌ای سکوت‌شان در مصاف با مردانی متجاوز را شکستند و پستوی دردناک خود را گشودند، سازندگان آثار هنری ما هم با راحتی خیال، راوی آتشفشان‌های خاموش و سوزناک اجتماع خود باشند.
کامیون (کامبوزیا پرتوی)
بُعد انسانی مهاجرت ناخواسته
علی شیرازی
کامیون موضوع خوبی دارد. البته شروع فیلم و هجوم داعش به کردهای ایزدی و اعدام‌ها و تک‌تیراندازها، این پیش‌زمینه را در بیننده ایجاد می‌کند که مانند این چند سال و دیگر فیلم‌هایی که به مسائل عراق و کردستان می‌پردازند، با فیلمی سراسر جنایت و خون و گلوله طرف باشیم اما هرچه می‌گذرد آدم‌های داستان از کانون این حوادث فاصله می‌گیرند و قصه، شکلی انسانی، لطیف و تا حدی عاشقانه به خود می‌گیرد.
دنیاهای درونی پیوندنخورده!
رسول نظرزاده
کامیون ماجرای آدم‌های حاشیه‌ای و فراموش‌شده در جنگ و صدمه‌دیدگان بحران‌های بزرگ است؛ چنان که ادامه‌ی این گونه آدم‌ها را در شهر تهران، باز هم در حاشیه و در جست‌وجوی کار در خیابان‌ها و سر چهارراه‌ها می‌بینیم. فیلم‌ساز می‌کوشد قهرمانان و سرداران و ایدئولوژی‌ها را فراموش کند و به میان مردمی برود که جز بار رنج و بدبختی رقابت‌های بزرگ را بر دوش نمی‌کشند؛ به دنیای زنی کُرد با فرزندی در آغوش که از دژخیمان و سیاه‌پوشانی تمامیت‌خواه گریخته است.
فیلم از سویی به لحاظ جاده‌ای و سفری بودن به فیلم‌نامه فِراری (1395) نوشته‌ی پرتوی (که سال پیش علیرضا داودنژاد آن را ساخت) نزدیک است و از سویی، بازگشتی است به مصایب زندگی خانواده‌های کُرد در جنگ که پرتوی سال‌ها پیش با بازی بزرگان (1369) به آن پرداخت.
کامیون می‌توانست فیلمی سراسر جاده‌ای باشد و پیش‌درآمدش - درباره فرار ایزدی‌ها از حمله داعش - در میانه‌ی آن و با اشاره‌هایی گذرا دیده شود؛ آن هنگام که دیگر رابطه زن جوان کُرد و مرد راننده (سعید آقاخانی) شکل گرفته و آن‌ها از حالت غریبه خارج شده‌اند و نیاز به نزدیک شدن به دنیای درونی آن‌ها در مخاطب بالا رفته است. اما زن بیش‌تر سکوت می‌کند و نظاره‌گرست و انگار دنیای کابوس‌وار و وحشت جنگ را فراموش کرده است؛ و مرد هم انگار هنوز دنیای درونی و شخصی گذشته‌ی نابه‌سامانش را رها نکرده است تا نقطه‌ای مشترک میان این دو شکل گیرد.
شخصیت‌ها در طول فیلم در جست‌وجوی خانه(خانواده)ای هستند که هیچ‌گاه به طور کامل شکل نمی‌گیرد. شخصیت نوجوان کُرد و غیرتی فیلم با چاقویی که در شال کمر دارد، شکل دیگری از نگاه بسته‌ی خشونت‌گرای تسلسل‌آمیز منطقه‌ای است که از آن گریخته‌اند! شخصیت مرکزی راننده، نقطه‌ی اتکای فیلم است که شکلی تازه از این گونه راننده‌ها به حساب می‌آید.
